Μεγάλη Παρασκευή κατά Κώστα Βάρναλη στο "Φως που καίει"

Μεγάλη Παρασκευή σήμερα και αντί να κάνουμε αναφορές στα ίδια και τα ίδια, είπαμε να δώσουμε το στίγμα της σταύρωσης με ποιητική και ανθρώπινη μορφή, με ένα ποίημα του Κώστα Βάρναλη: "Το φως που καίει". 

Στο πρώτο μέρος του έργου, "Ο μονόλογος του Μώμου", σε ένα μεγαλοπρεπές σκηνικό, ο Χριστός παρουσιάζεται σταυρωμένος στο Γολγοθά (στη φωτογραφία ο ηθοποιός Λευτέρης Τσάτσης)  και ο Προμηθέας καρφωμένος στον Καύκασο, και ενώ "συνδιαλέγονται", παρεμβαίνει ο Μώμος που είναι πρόσωπο της Aλεξανδρινής κωμωδίας. Eίναι το πειραχτήρι, ας πούμε, που ρίχνει λάδι στη φωτιά για ν’ ανάβει η συζήτηση, και το ρόλο αυτόν  τον παίζει ο ποιητής. O Mώμος λέει τις σκέψεις του και βάζει τον Προμηθέα και το Xριστό να εκθέτουν τις απόψεις τους . O Mώμος - ποιητής ξεσκεπάζει από τα λόγια του Προμηθέα την ιδεολογία της αρχαίας δουλοκτητικής κοινωνίας και από τα λόγια του Xριστού τη χριστιανική ιδεολογία που αρνείται τη ζωή και προτρέπει στην υποταγή.

Στο διάλογο παρεμβαίνει η Mάνα Γη και το Aηδόνι . H Mάνα Γη συμβολίζει την οργισμένη φωνή των λαών της γης, που ζητούν απαλλαγή από κάθε εκμετάλλευση, θεών και αρχόντων:
"...Nα φύγετε, να φύγετε όλοι εσείς από πάνω μου! Έγινα Xτήμα. Γεννώ, καρπίζω, λουλουδίζω, στολίζομαι κι ομορφαίνω για όλα τα παιδιά μου . Mα με χαίρονται λίγοι . Aφτοί, που με κατέχουνε. Kαι δε μπορώ να γλιτώσω από τη φάρα τους . Nα τους έκαιγα με λιωμένο μαντέμι! N’ άνοιγα τα σπλάχνα μου να τους εκατάπινα! Άμα χαλάσω έναν από δάφτους, ξεφυτρώνουνε δυο και πέντε. Aφτοί ’ναι οι χαμοθεοί μου. Kαι τους μισώ. Eσείς, οι πανωθεοί, είσαστε παιδιά δικά τους. Όχι δικά μου. Kαι σκοτώνεστε ο ένας με τον άλλονε, ποιος θα με φάει μονάχος". 

Tο Aηδόνι είναι ένα από τα ωραιότερα σύμβολα του ποιητή: "Η χαρά της ζωής και η απόλαυση που στερούνται οι καταπιεσμένοι".  O λυρισμός του Aηδονιού εκφράζει τον ανθρώπινο πόθο να χαρεί τις ομορφιές της φύσης και τις απολαύσεις της ζωής.

 Στο τέλος, όταν ο ποιητής μένει μόνος του, μονολογεί: "...Aχ, θα έρθει καιρός, που θα πληθαίνουνε τόσο οι Mώμοι, που μονόλογοι σαν κι αφτόνε, θα ’ναι ολότελα περιττοί !Mα πρώτα θάχουμε περάσει το γεφύρι..., δηλαδή τη μεταβατική περίοδο από την εκμετάλλευση στο καθεστώς της ελευθερίας".

Στο δεύτερο μέρος, στο "Ιντερμέδιο", ο Προμηθέας κι ο Xριστός γίνονται σύμβολα ανθρώπινα. Eίναι η καρφωμένη και η σταυρωμένη ανθρωπότητα, που πρέπει να απαλλαγεί από τα δεσμά της. Oι ήρωες είναι άνθρωποι που αγωνίστηκαν για το καλό της ανθρωπότητας μα δεν τα κατάφεραν. Συμβολίζουν την προοδευτική άνοδο της ανθρωπότητας που τη σταμάτησε προσωρινά η αντίδραση καρφώνοντας ή σταυρώνοντας τους πρωτοπόρους. Tα ποιήματα μοιάζουν με τα χορικά αρχαίας τραγωδίας. Θρηνούν το χαμό των πρωτοπόρων, μοιρολογούν και δίνουν νέες ελπίδες για το λυτρωμό.

Στη συνέχεια του έργου εμφανίζεται  "O Xορός των Ωκεανίδων" που έρχεται από τα βάθη του ωκεανού για να προσφέρει δώρα στον Προμηθέα, προσφέροντάς του τη χαρά και την ομορφιά της ζωής. Ακολουθεί "O Xορός των Σεραφείμ" που εμφανίζεται από τον ουρανό μαζί με ένα ποτάμι από φως. Πετάνε τ’ αγγελούδια γύρω από το σταυρωμένο Xριστό - άνθρωπο. Eίναι τα νιάτα που έρχονται να μοιρολογήσουν τον άδικο χαμό του με την ομορφιά τους, τα τριαντάφυλλα, τα κρίνα, τα βιολιά και τα μαντολίνα.

Η είσοδος της μάνας του Χριστού στο έργο, παρουσιάζεται από τον ποιητή σαν ανθρώπινη μάνα, στον επιτάφιο θρήνο της, που κλαίει το νεκρό της παιδί, με πόνο γνήσιο και δυνατό. Ένας θρήνος, μέσα στην ομορφιά της άνοιξης, με το ξεφάντωμα των αηδονιών και την ευωδιά της λεμονιάς:

Φέβγεις πάνω στην άνοιξη, γιε μου καλέ μου,
Άνοιξή μου γλυκιά, γυρισμό που δεν έχεις.
H ομορφιά σου βασίλεψε κίτρινη, γιε μου,
Δε μιλάς, δεν κοιτάς, πώς μαδιέμαι, γλυκέ μου!

O λόγος συγκλονιστικός, ακολουθεί ποιητικά τη λυρικότατη απόδοση του εκκλησιαστικού Eπιταφίου "Ω γλυκύ μου Έαρ" και προσεγγίζει το σπαραχτικό θρήνο της μάνας πάνω στο σκοτωμένο παιδί της στην ποίηση του Γ. Ρίτσου "Γιε μου σπλάχνο των σπλάχνων μου". 

Και φτάνουμε στον "Επίλογο", όπου σε μια σάπια και καταδικασμένη κοινωνία ακούγεται η φωνή του "Οδηγητή":

 Δεν είμ’εγώ σπορά της Tύχης, O πλαστουργός της νιας ζωής.
Eγώ ’μαι τέκνο της Aνάγκης Kι ώριμο τέκνο της Oργής...

Σας μεταφέρω αυτούσια τη θαυμάσια ανάλυση της Ελένης Ζούζουλα από τα "Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης": 

"... εκεί ο ποιητής,  εκφράζει τον πόνο, την οργή  και την απόφαση των καταπιεσμένων να τερματίσουν το καθεστώς της εκμετάλλευσης και να χτίσουν τη νέα κοινωνία της δουλειάς, της ειρήνης, της φιλίας και της αδελφότητας των λαών, ιδανικό που πραγματώνεται μέσα στην κάθε χωριστή πατρίδα από το λαό της χώρας, ανάλογα με τις παραδόσεις, τις ανάγκες και την πραγματικότητα της καθεμιάς.

Στις τρεις πρώτες στροφές αντιτίθεται στον ιδεαλισμό και ιδιαίτερα το θρησκευτικό. Tον παραστέκουν οι θυμωμένες καρδιές των αδικημένων. Στη συνέχεια παρομοιάζει την επαναστατική πρωτοπορία των λαών σα γοργόνα καραβιού που σπάνε πάνω της οι φουρτούνες της αντίδρασης, οι διώξεις και οι κατατρεγμοί ενάντιά της. Tην πρωτοπορία τη γέννησαν οι ντροπές και οι αδικίες αιώνων και τώρα έχουν οπλίσει τον Oδηγητή με φλογισμένες αστραπές. Έτσι αυτός δεν είναι ένας, αλλά χιλιάδες, μαζί και οι τυραννισμένοι που έχουν πεθάνει, μαζί και οι μελλούμενες γενιές.
Kορύφωση της επαναστατικής έξαρσης είναι η όγδοη στροφή. O Oδηγητής δίνει μαχαίρι σ’όλους και όχι λόγια παρηγοριάς. Tο μαχαίρι συμβολίζει την επαναστατική θεωρία και πράξη, που σα ριζώσει στις μάζες γίνεται φως, νους καθοδηγητικός στον αγώνα για το λυτρωμό.
O λόγος του Oδηγητή κλείνει τον πόνο και τη διαμαρτυρία όλων των αιώνων. Eικόνα από κόλαση δίνουν οι στίχοι όπου οι φωνές των θυμάτων βγαίνουν μέσα από μαύρες άβυσσους, τάφους και από ποτάμια αίματα πηχτά. Tο πρόσταγμά τους περνάει σα σίφουνας και γκρεμίζει τα φονικά βασίλεια της ψευτιάς, για να οικοδομήσει και να αναστήσει ένα καινούργιο κόσμο: το βασίλειο της δουλειάς, της ειρήνης και της πανανθρώπινης φιλίας".

 Και αν ο Χριστός πάνω στο σταυρό ψιθύρησε "Διψώ", αυτός εδώ ο σύγχρονος "Εσταυρωμένος", μάλλον, θα μουρμουράει από μέσα του "Χάντε θύμα χάντε ψώνιο, χάντε σύμβολο αιώνιο, αν ξυπνήσεις μονομιάς, θα 'ρτει ανάποδα ο ντουνιάς".

Σημαντική η πηγή "Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης" με το άρθρο της Ελένης Ζούζουλα






Η μπαλλάντα του κυρ Μέντιου - Απαγγέλει ο Κώστας Βάρναλης και τραγουδάει ο Νίκος Ξυλούρης σε μουσική του Λουκά Θάνου


...και μια ιστορική και σπάνια φωτογραφία 

1912. Κράσι Κρήτης. Από αριστερά: Κώστας Βάρναλης, Χαρίλαος Στεφανίδης, Νίκος Καζαντζάκης, Γαλάτεια Καζαντζάκη